یادداشت های روزانه

هدف از طرح مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان

توضیح دلایل و محرک‌های توسعه بلندمدت اقتصادی کشورها

این مفهوم در سال‌های پایانی قرن بیستم پدیدار شد.

اولین سابقه به‌کارگیری

سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه OECD(1995) و با انتشار گزارشی با عنوان اقتصاد دانش‌بنیان.

طرح در ایران

با تصویب قانون برنامه چهارم توسعه(فصل 4)، در سال 1383 و اشاره به اقتصاد ملی دانایی محور. سپس:

-         برنامه پنجم توسعه

-         نقشه جامع علمی کشور

-         ت‌های کلی اقتصاد مقاومتی

-         ت‌های کلی علم و فناوری

-         برنامه ششم توسعه.

انواع تعاریف اقتصاد دانش‌بنیان

1) محور اقتصاد دانش‌بنیان، فناوری اطلاعات و ارتباطات و تحولات سریع حاصل از آن در دیگر حوزه‌های علمی و فناورانه است.

2)  دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان در گروی فناوری‌های پیشرفته و ت‌گذاری منسجم در دستیابی به این گروه از حوزه‌های فناورانه است( تعریف متداول و نه وماً درست در ایران).

3) اقتصادی که در آن نوآوری عامل اصلی ایجاد ارزش‌افزوده اقتصادی و دستیابی به رقابت‌پذیری فارغ از سطح فناوری
فعالیت‌هاست(تعریف فراگیر و گسترده‌تر از دوتای بالا). این تعریف برای اقتصاد ایران با بخش‌های با فناوری‌های سطح پایین و متوسط مناسب‌تر است.

نکته! طبق تعریف 3، نوآوری‌های غیرفناورانه ای که موجب ارزش‌افزوده اقتصادی و رقابت‌پذیری شوند نیز مصداق اقتصاد دانش‌بنیان هستند.

نکات کلیدی در مطالعه اقتصاد دانش‌بنیان در  کشورها

1)  تفاوت مطالعه ت‌های توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کشورها با توجه به شرایط زمینه‌ای، صنعتی و فناورانه هر کشور.

2)  سطح هماهنگی و یکپارچگی بین بازیگران، به‌خصوص ت‌گذاران و بازیگران (نهادها و سازمان‌ها) دولتی در سطوح عالی.

3) اقتصاد دانش‌بنیان فقط به حوزه فناوری‌های پیشرفته اختصاص ندارد، توجه به نوآوری(به‌عنوان محور افزایش بهره‌وری فعالیت‌های اقتصادی و ارتقای رقابت‌پذیری) هم مهم است.

4) ارتباط تنگاتنگ دانش‌بنیان شدن اقتصاد با گسترش رقابت‌پذیری صنایع داخلی.

5)  سطح هماهنگی و هم‌افزایی بین ت‌های نوسازی صنعتی و نوآوری با ت‌های اقتصـاد دانش‌بنیان.

6)  توجه به ایستم اقتصاد دانش‌بنیان و تمرکز ویژه بر بازیگران مختلف این ایستم.

بررسی تجارب و دستاوردهای فنلاند در استقرار و گذار به اقتصاد دانش‌بنیان

ویژگی‌های فنلاند:

(*) در ابتدا  مشکلاتی نظیر فقدان منابع طبیعی کافی، بازار محلی کوچک، جنگ‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی و مسائلی ازاین‌دست داشته است.

(*) توسعه را دیرتر تجربه کرده است.

(*) تا اواخر 1950، یک اقتصاد مبتنی بر کشاورزی با تقریباً 1.6 میلیون نفر جمعیت بود.

(*) هزینه‌های کلان در طول جنگ جهانی دوم برای کالاها، ماشین‌آلات، تجهیزات و کشتی‌ها، ورودی لازم برای صنعتی شدن را در سال‌های پس از جنگ فراهم کرد.

(*) با گسـترش سـطح تحصـیلات در ایـن کشـور زمینه توسعه و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان در سال‌های بعد مهیا شـد.

(*) شروع توسـعه فنلاند همراه با اصلاحات اساسی در زیرساخت‌ها، بانکداری، آموزش و نهادهای مالی در این زمان اتفـاق افتاد.

(*) با فروپاشی شوروی (به‌عنوان مهم‌ترین بـازار صـادرات محصـولات مصرفی فنلاند) و بحران اقتصاد ملی (بحران‌های مـالی،) مشـکلاتی بـرای ایـن کشـور ایجـاد شـد اما این‌یک نقطه عطف بود و با تصمیمات مناسب از این مرحله عبور کرد.

(*) در حال حاضر رشد، رقابت‌پذیری و برابری اقتصادی پایداری دارد.

(*) توانسته از اقتصاد مبتنی بر کشـاورزی در دهـه 40 میلادی به یکی از اقتصادهای برتر دانش‌بنیان دنیـا تبـدیل شـود.

(*) بزرگ‌ترین نقاط قوت کشور فنلاند، پافشاری و تعهد دولت به ت‌های بلندمدت اسـت که با تغییر دولت‌ها، خدشه‌ای در اجرای آن ایجاد نمی‌شود.

عوامل مؤثر بر شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان فنلاند:

1) نوسازی صنعتی

فرار نکردن از رقابت، بلکـه بهبود و حفظ رقابت‌پذیری ملی

2) آموزش 

ایجاد مقررات مناسب- هدایت درست- آموزش معلمان و اساتید- نظـام آمـوزش جـامع

3) هدایت ایستم اقتصاد

خلق و استفاده از اطلاعات جدید برای خلق شایستگی‌های فناورانـه و کسب‌وکار و درک بازار به‌عنوان پروژه ملی، فراهم آوردن اجماع و توافق عمومی در استراتژی ملی- نگاه بلندمدت- رویکردهای افقی در تمام سـطوح عمومی جامعـه، علاوه بـر تحقیـق و توسـعه و فعالیت‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات قوی

4) اجرای ت نوآوری

مبتنـی بر مدل تمرکززدایی اجرایی، اما منـابع مـالی متمرکـز، در فنلاند تصمیم‌گیری تی از اجرای عملیاتی مجزاست

5)پایش و ارزشیابی سرمایه‌گذاری‌ها 

پایش نظام‌مند و استخراج مشکلات ت‌های نوآوری کشـور-اسـتفاده از تجـارب دیگـران

6)اقتصاد دانش‌بنیان و جهانی‌سازی

با تغییر سریع نقش‌های سنتی(استعماری) اقتصادهای توسعه‌یافته، فنلانـد اسـتراتژی رویکـرد خـود را در قبـال ایـن کشورها به همکاری، با توجه به مفهوم یـادگیری مشـترک تغییر داد

برخی ویژگی‌های مهم نظام آموزش فنلاند:

-         آموزگاران و اساتید شایسته و لایق، نقطه شروع آموزش باکیفیت‌اند.

-         دسترسی آموزش برای همه.

-         گستردگی شبکه مدارس در سطح کشور.

-         تمرکز نظام آموزش بر یادگیری مداوم و همیشگی.

-         برخورداری بخش زیادی از جمعیت کشور از مزیت این تحصیلات.

بازیگران و نهادهای اقتصاد دانش‌بنیان فنلاند:

1)ت‌گذاران 

(مسئولان ت‌گذاری و تعیین استراتژی‌ها) مثل: شورای تحقیق و نوآوری شامل نخست‌وزیر و وزیران)

2) توانمند سازها 

مسئولان تأمین سرمایه و حمایت‌ها.

3) نهادهای تحقیقاتی و آموزشی

منبع: معاونت پژوهشهای زیربنایی و امور تولیدی، دفتر: مطالعات ارتباطات و فناوریهای نوین